6x de herkomst van spreekwoorden en gezegden
Hoe goed ken jij je spreekwoorden en gezegden? In Waarom mussen nooit dood van het dak vallen wordt uitgelegd waar spreekwoorden en gezegden vandaan komen die de moderne mens niet meer thuis kan brengen omdat voorwerpen in onbruik zijn geraakt of omdat ons leven in de afgelopen eeuwen ingrijpend veranderd is. Als je het boek uit hebt weet je dat het oog van de naald in Jeruzalem te vinden was, het hangijzer gebruikt werd bij het koken en dat korte metten een typisch katholiek verschijnsel zijn. Benieuwd? We lichten er alvast een paar voor je uit.
De mussen vallen dood van het dak
VOORBEELDZIN Het is zo warm dat de mussen dood van het dak vallen.
BETEKENIS De temperatuur buiten is abnormaal hoog.
HERKOMST Het vreemde is dat mussen prima tegen hitte kunnen. Eigenlijk zijn er geen meldingen dat iemand ooit een mus dood van het dak heeft zien vallen tijdens een hittegolf. Ook de vogelbescherming meldt op haar site: ‘Mussen broeden onder de dakpannen en ja, daar kan het flink warm en benauwd worden. Als de temperaturen hoog oplopen, dan kunnen we ze zelfs zien gapen. Met de vleugels wijd gespreid zitten ze met de bek open om zo veel mogelijk warmte kwijt te raken. Maar er dood bij neervallen? Dat gaat menig mus toch écht te ver. Of het nu 25 of 35 graden wordt, de mus redt zich wel. Ze zoeken een lekker koel plekje en houden zich zo rustig mogelijk.’ Er is dan ook een school onder de taalkundigen die meent dat mussen staat voor ‘mossen’: als het zeer heet en droog is, verdrogen de mossen op het dak, laten los en vallen naar beneden.
In het krijt staan
VOORBEELDZIN Hij heeft veel voor me gedaan, ik sta bij hem in het krijt.
BETEKENIS Iemand iets schuldig zijn.
HERKOMST In sommige kleine winkels in Nederland bestaat de gewoonte nog: als de (vaste) klant te weinig geld bij zich heeft, schrijft de winkelier de schuld in een boekje. De schuld wordt de volgende keer wel betaald, weet hij. Dat heet: iets kopen op de pof. Tegenwoordig wordt die schuld genoteerd met pen en papier of in de computer, vroeger met krijt op een wandbord, muur of balk.
BIJZONDERHEID Waar komt dan de uitdrukking ‘op de pof kopen’ vandaan? Op de website van Onze Taal staat de volgende verklaring: pof is hier een klanknabootsend woord (een onomatopee). Het betekent ‘klap, stomp’. ‘Op de pof’ betekende volgens het Van Dale Groot Uitdrukkingenwoordenboek (2006) oorspronkelijk ‘zoals je doet als je er maar een slag naar slaat’.
Hieruit ontwikkelde zich de betekenis ‘op goed geluk’ en later dus ‘zonder genoeg geld te hebben om direct te kunnen betalen’ of ‘zonder directe betaling te verlangen’.
Zijn biezen pakken
VOORBEELDZIN Binnen drie weken na zijn aanstelling
kon hij zijn biezen pakken.
BETEKENIS Vertrekken, al dan niet gedwongen.
HERKOMST (Dunne) matten, manden en koffers werden vroeger vaak gemaakt van biezen (riet). Denk aan Mozes die volgens de Bijbel in een biezen mandje in de Nijl werd gezet in de hoop dat hij zou worden gevonden door de dochter van de farao. Op die manier zou hij ontkomen aan de door de farao bevolen moord op alle jongensbaby’s van de Israëlieten, die een te sterk volk dreigden te worden. Volgens het Van Dale Groot Uitdrukkingenwoordenboek gebruikten rondtrekkende kunstenaars biezen matten om hun kunsten te vertonen en om alles weer in te pakken als ze verder trokken. Je kunt iets dergelijks tegenwoordig nog wel zien in steden als Parijs waar Afrikaanse kooplieden hun waar uitstallen op dunne kleden op de grond. Als de politie eraan komt, pakken de (illegaal in Frankrijk verblijvende) mannen snel alles in hun doeken en vertrekken.
Het Spaans benauwd hebben/krijgen
VOORBEELDZIN De boekhouder kreeg het Spaans benauwd toen hij merkte dat zijn fraude was ontdekt.
BETEKENIS Het erg benauwd hebben. Bang zijn.
HERKOMST De uitdrukking stamt uit de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) toen de Spanjaarden de Nederlanden bezet hadden. Verschillende malen hebben de Spanjaarden steden omsingeld (onder andere Leiden, Alkmaar en Haarlem) in de hoop de vijand tot overgave te dwingen. Tijdens zo’n beleg kwam er geen voedsel de stad in en werden de bewoners uitgehongerd. Ze kregen het letterlijk ‘Spaans benauwd’ in de stad. Het is ook mogelijk dat deze uitdrukking verwijst naar de martelmethoden van de Spaanse inquisitie, waar de vijand het Spaans benauwd van kon krijgen.
De knoop doorhakken
VOORBEELDZIN Na lang aarzelen hakte hij de knoop door en zegde zijn baan op.
BETEKENIS Een besluit nemen.
HERKOMST Het verhaal van de gordiaanse knoop speelt zich af in het koninkrijk Frygië (nu gelegen in Midden-Turkije). Een boer had een band gebonden om zijn strijdwagen en daarin een onontwarbare knoop gelegd. Volgens het orakel zou degene die de knoop uit elkaar kon halen heerser worden over de hele wereld. Toen Alexander de Grote hoorde over de voorspelling van het orakel, begaf hij zich naar de tempel van Zeus in Gordium, de hoofdstad van Frygië, waar de knoop zich bevond (vandaar ook wel: de gordiaanse knoop). Hij probeerde eerst de knoop op normale wijze uit elkaar te halen, maar toen dat niet lukte, hakte hij met zijn zwaard de knoop door. Het orakel had immers niets gezegd over de wijze waarop de knoop moest worden ontward.
Mijn naam is haas
VOORBEELDZIN U hoeft mij niets te vragen over deze zaak, mijn naam is haas.
BETEKENIS Van niets weten. Of: doen alsof je van niets weet. Je van de domme houden.
HERKOMST Dit gezegde is gebaseerd op een waargebeurd verhaal. In 1855 schiet een Duitse student in Heidelberg tijdens een duel iemand dood. Hij slaat op de vlucht, maar om veilig het land uit te komen heeft hij een vals persoonsbewijs nodig. Dat krijgt hij van medestudent Victor von Hase (1834-1860), die vervolgens aangifte doet van verlies van zijn identiteitskaart. Wanneer de gevluchte student de kaart in Frankrijk verliest, wordt het document teruggestuurd naar de universiteit van Heidelberg en moet Von Hase voor de rechtbank verschijnen. Op de vraag wat hij wist van de moord zei hij ‘Mein Name ist Hase, ich verneine die Generalfragen, ich weiß von nichts.’ Kennelijk werden het gevleugelde woorden die ook in het Nederlands terechtkwamen. Met een haas heeft deze uitdrukking dus niets te maken.
Meer lezen? Je kunt het boek hier bestellen.